Czy epileptycy są bardziej twórczy niż inni ludzie? Epilepsja była obecna w życiu wielu wielkich twórców literatury, jak – Fiodor Dostojewski, Edgar Allan Poe, Edgar Allan Poe, Bolesław Prus czy Tadeusz Gajcy. Na epilepsję cierpieli – reżyser teatralny Jerzy Grotowski czy scenarzysta i reżyser filmowy Andrzej Kijowski. To tylko kilka wybitnych postaci, a niektóre z nich zostały noblistami – jak Borys Pasternak (literatura) czy Richard P. Feynman (fizyk). Czy jest coś co powoduje, że można spodziewać się, że osoba z epilepsją będzie bardziej twórcza, niż przeciętny człowiek?
Twórcze myślenie
Najpierw powiemy czym się charakteryzuje twórcze myślenie. “Indywidualistyczna definicja kreatywności charakteryzowałaby ją jako nową kombinację mentalną wyrażoną w świecie. Inne podejście do kreatywności sugeruje, że niezależnie od tego, jak nowa może być myśl, należy ją uznać za kreatywną (w przeciwieństwie do błahych), jeśli prowadzi do pragmatycznych korzyści w kontekście społeczno-kulturowym”. Z punktu widzenia neurobiologii – twórcze myślenie reprezentuje jeden z naszych procesów poznawczych najwyższego rzędu, obejmujący wiele struktur korowych i skomplikowane wzajemne oddziaływanie pomiędzy kilkoma sieciami korowymi i podkorowymi. Wśród tych struktur wymienia się szczególnie jedną. Wiele badań sugeruje, że aktywność obszarów mózgu, zwanych sieciami domyślnego trybu aktywności (ang. DMN) może być powiązana z twórczym myśleniem, ponieważ pozwala na generowanie nowych idei, pomysłów i rozwiązań w wyniku luźnych powiązań między informacjami. Badania oparte na neuroobrazowaniu i neurofizjologiczne konsekwentnie wykazują, że DMN jest aktywowany podczas improwizacji muzycznej, która jest prototypowym procesem twórczym.
Lewa półkula i padaczka
Do niedawna przeważał pogląd o niesymetryczności zadań półkul mózgowych. Wg tej hipotezy – myślenie twórcze pochodziło głównie z prawej półkuli mózgowej. W ostatnich latach pojawiały się dowody wskazujące na to, że lewa półkula mózgu może być głównie zaangażowana w różne zadania twórcze, i że oryginalny wyraz artystyczny może być powiązany z padaczką czołowo-skroniową lewą lub prawą płata skroniowego.
Z ewolucyjnej perspektywy prawdopodobne jest, że DMN jest kluczowa dla radzenia sobie z codziennymi nieoczekiwanymi przeciwnościami losu pojawiającymi się w naszym złożonym bezpośrednim otoczeniu. Stąd badacze zwracają uwagę, że operacje mające na celu usuwanie struktur należących do DMN u chorych na epilepsję powinny uwzględniać rachunek strat i zysków, którymi zazwyczaj jest zmniejszenie napadów.
Kreatywność w przerwach?
Zwracając uwagę, że prototypowym procesem kreatywnym jest improwizacja można założyć, że dotyczy to też komponowania. Japoński kompozytor Hikari Oe jest osobą cierpiącą na autyzm i epilepsję. Jak stwierdzono w badaniach, Hikari potrafi komponować w myślach, gdy jego ataki nie są poważne, ale gdy napady się nasilają, traci kreatywność. Wydaje się to logiczne, patrząc na wnioski wynikłe z działania DMN (obszaru mózgu często doświadczanego przez napady padaczkowe).
Metafora
Jednocześnie pacjenci chorzy na epilepsję opowiadając o swoich napadach często używają złożonych metafor. Opisują rzeczywistość napadu korzystając z pojęć mocno odnoszących się do wielu sfer życia. Metafory te potrafią być bardzo kreatywne. W badaniu wykonanym w Medellin w Kolumbii badano opisy napadów i metafory sklasyfikowano w trzech kategoriach: siła zewnętrzna, deprecjacja i podział, brak ciągłości (powolność, rozłączenie). W przeciwieństwie do nich, twórcy literatury, bez doświadczenia choroby, próby zrozumienia doświadczenia napadu zazwyczaj odnoszą się albo do snów, albo do silnych doświadczeń sensorycznych. Czyli korzystają ze stereotypów. I kto tu jest kreatywny? 🙂
Sztuka jako wybór życiowy
Często zdarza się, że epilepsja ujawnia się w pierwszych latach życia lub w młodości. Zatem bywa powodem lub jedną z przyczyn wyboru drogi życiowej związanej ze sztuką – szeroko pojętą. Przykładem może być wybitny niemiecki malarz Kurt Schwitters (1887-1948), którego życie naznaczone było różnymi problemami zdrowotnymi, które nigdy nie zostały omówione w ich wszystkich aspektach biograficznych i medycznych zgodnie ze współczesną wiedzą medyczną. Jednak wtedy uważano, że jest to epilepsja. Te traumatyczne przeżycia w okresie dojrzewania najwyraźniej zmotywowały Schwittersa do zostania artystą. Choć dziś uważa się, że w młodości przeszedł psychogenne napady niepadaczkowe, to jednak wiele osób decyduje się na wybór dziedzin sztuki jako zajęcia życiowego, mając za sobą doświadczenia chorób o nagłym przebiegu.
Podsumowanie
Artykuł omawia związek między epilepsją a kreatywnością, przywołując przykłady wybitnych twórców, którzy cierpieli na tę chorobę, takich jak Dostojewski, Poe czy Pasternak. Badania wskazują, że kreatywne myślenie może być powiązane z aktywnością sieci domyślnego trybu aktywności (DMN) w mózgu, a padaczka, zwłaszcza w przypadku napadów czołowo-skroniowych, może wpływać na twórczość. Zauważono, że osoby z epilepsją, mimo trudności, mogą tworzyć złożone i kreatywne metafory, opisując swoje doświadczenia. Sztuka często staje się wyborem życiowym osób, które w młodości zmagały się z chorobami neurologicznymi, jak np. Kurt Schwitters.
Przypisy:
Tokatly Latzer, I., & Pearl, P.L. (2024). Creativity and its link to epilepsy. Epilepsia open.
Gamble, J.G. (2023). Dostoevsky, The Brothers Karamazov, and Epilepsy. Cureus, 15.
Hesdorffer, D.C., & Trimble, M. (2016). Musical and poetic creativity and epilepsy. Epilepsy & Behavior, 57, 234-237.
Jaime Carrizosa Moog, Perceptions and metaphors of patients about epileptic seizures and postictal state in Medellín-Colombia: A qualitative study, Epilepsy & Behavior, Volume 150, 2024.
